معرفت چیست و انسان با معرفت کیست؟

همه مان در زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی افرادی را در کنار خود داریم که آنها را با لفظ با معرفت صدا می زنیم. شاید برای هر کدام مان معرفت یک تعریف داشته باشد اما اغلب ما بر این باوریم که کسی با معرفت است که ما را با همان ویژگی ها و امتیازات مان دوست بدارد، نقاط ضعف و صفات منفی مان را به خاطر نقاط قوت و مثبت مان به خاطر نیاورد و رسم انسانیت آموخته باشد. در سختی ها برای کمک به ما پیش قدم شود و برای تمام اتفاقاتی که در زندگی ما رخ میدهد حب و بغض و کینه و حسادت و تنگ نظری در رفتار نداشته باشد. یار و همراه و یاور ما باشد و خلاصه معرفت را در حق ما به معنای انسانیت خویش تمام کند. حتی گاهی معرفت به معنای ایثار هم معنا می شود. انسانی که با معرفت است غرور ندارد. انسان با معرفت حسد و کینه و بغض و حتی نفرت در نگاهش به چشم نمی خورد. انسان بامعرفت خالص خالص است. قلبش مثل آیینه شفاف و دلش روشن است. خلاصه معرفت واژه ی سنگینی است و به نظرم چقدر نعمت بزرگی است برای کسی که افرادی با معرفت در کنارش داشته باشد. انسان با معرفت اهل رقابت با شما نیست. او خودش را زندگی میکند، هویت و فردیت شکل یافته دارد. شاید اگر بخواهیم شخصیت یک انسان با معرفت را توصیف کنیم نیاز به شرح دقیق تر صفات و ویژگی های اخلاقی و رفتاری زیادی باشد اما شاخصه های رفتاری یک انسان با معرفت بی توقعی، احترام متقابل و بی چشمداشت انجام دادن هر کار و رفتاری که در لحظه نیاز شما باشد میتواند کلیدی ترین واژه ها برای بیان آنها حساب شود.معرفت ثمره ی عقل است. انسان عاقل حتماً انسان با معرفت نیز محسوب می شود.

حالا که ارزش معرفت آنقدر بالاست و انسان های بامعرفت در پیشگاه خداوند حتماً محبوب و مقرب حساب می شوند، معرفت در مقابل امامان معصوم به مراتب ارزش بالاتر، والاتر و گرامی تری نزد خداوند دارد. معرفتی که باعث عمل، رفتار صحیح و حضور مداوم قلب خود در نزد آنها می شود. معرفت موجب نور است و اگر در نقطه ی مقابل معرفت، جهل قرار گیرد منشأ جهل تاریکی و تیرگی است. شاید بی دلیل نیست که امیرالمومنین علیه السلام جهل را بزرگترین دشمن آدمی میدانند. چرا که جهل است که موجب غرور، خودبرتربینی و تکبر، و صفات رذیله ی اخلاقی دیگر می شود و از آن طرف تیرگی و تاریکی قلب را اضافه میکند. این جهل است که باعث قضاوت های نادرست می شود و بی شک انسان بامعرفت که ابتداعاً به شناخت خویشتن رسیده است تکبر و رقابت های ناسالم در رفتار او مشاهده نمیشود.

آنچه که ما در علم روان شناسی رفتار به آن اشاره می کنیم این است که یکی از مهترین شیوه های کشف بیماری های روانی کشف از طریق مشاهده ی بالینی و سنجش رفتار است که از طریق روش های علمی و پژوهشی انجام می گردد. ما با اندازه گیری رفتارهای فرد میتوانیم صفات شخصیت، نگرش ها و افکار او را اندازه گیری کنیم. چرا که هر رفتاری که جزء بیماری های روانی محسوب می شود منشا فکری و نگرشی به دنبال خود دارد که در نشانه های رفتاری یا کلامی فرد نمود پیدا میکند.

معرفت نیز نشانه های رفتاری و کلامی دارد که ما با شناسایی و بررسی آنها به فردی نسبت معرفت یا عدم معرفت را می دهیم. حتماً درک کرده اید که مثلاً ما وقتی در قبال شخصی خوبی های بسیاری کرده ایم، از خطاها و اشتباهاتش در حق خودمان یا دیگران گذشت کردیم و رفتاری انسانی و اخلاقی داریم زمانی که او بازهم به همان رفتارها و رویه های سابق ادامه میدهد ما او را بی معرفت خطاب میکنیم و حتماً همه مان حضور این آدمها را در زندگی درک کرده یا می کنیم. فردی که معرفت ندارد حتماً دچار غرور خواهد بود و نتیجه ی غرور بی احترامی، توهین، قضاوت و تحقیر دیگران است. شاید جای بحثش نیست که فردی که مغرور است چرا مغرور است و چه عواملی سبب ایجاد و شکل گیری غرور در او شده است که بعداً مفصل تر از لحاظ علم روان شناسی به این بحث خواهم پرداخت.

در بحث خداشناسی و امام شناسی نیز در متون و احادیث به این واژه اشاره ی زیادی شده است. کسی که نسبت به خدای خویش و امام معصوم معرفت و یا شناخت کسب کرده باشد پس حتماً به دنبالش رفتارها، باورها و نگرش هایی دارد که حاصل کسب همان معرفت نسبت به آنهاست.

ما در مباحث شیعی، به این مطلب اشاره می کنیم که شیعه بودن با گرایش های شیعی داشتن تفاوت دارد. به این معنا که ممکن است همه ی ما در لغت و الفاظ شیعه خطاب شویم اما گرایش ها که منجر به رفتارهایی می شود برگرفته از مکتب شیعه و دین اسلام نباشد. پس ما فردی منتسب به امیرالمومنین علی علیه السلام از لحاظ رفتار و گرایش به حساب نمی آییم هرچند که در ظاهر و لغت به این مفهوم مقدس منتسب شویم.

معرفت نسبت به ائمه ی اطهار است که فرد را به این شناخت و درک عمیق از لحاظ مفهوم و معنا می رساند که او آنها را حاضر و ناظر بر زندگی خویش می داند. لذا جهت رفتارها نیز متناسب با این باور تعریف می شود. از آن جهت وقتی فردی معرفت پیدا کرد شاخص های رفتاریش می شود تمام ویژگی هایی که در ابتدای متن تعریف شد. اینطور نیست که فردی تنها گرایش مذهبی داشته باشد و رفتارهایش خلاف معرفت و باور باشد. ضمن آنکه همانطور که در نقطه ی مقابل معرفت، جهل عنوان شد، زمانی که جهل ما بر معرفت ما غالب شود، حاصلش می شود رفتارهایی مصنوعی که خلاف باور و اعتقاد ماست. در نتیجه این حالت باعث ایجاد تعارض در روان و رفتار خواهد شد. فردی مذهبی که رفتارهایی خلاف مذهب دارد. مگر مذهب و دین ظلم کردن در حق دیگران را گناه کبیره اعلام نکرده است؟ مگر فردی که به دیگری ظلم میکند، کارمای رفتار و عمل خود را نخواهید دید؟ پس چطور است که فردی که ظاهراً مذهبی محسوب می شود، به دیگری ظلم میکند؟ اینجاست که می گوییم فرد در روان ورفتار دچار تعارض جدی است. لذا از سر همان معرفت نداشتن که ثمره ی شناخت و آگاهی است دست به رفتارهایی می زند که نشانه ی بارز ظلم محسوب می شود. هرچند که دین از آن نهی کرده است.

فرض کنید من امام رضا علیه السلام را بسیار دوست دارم. حداقل هفته ای یک بار به زیارت آن حضرت می روم. خواسته های مادی و امور زندگی خود را از آن حضرت طلب می کنم اما حتی نسبت به ساده ترین ویژگی های شخصیتی، رفتاری و کلام آن حضرت معرفت نداشته باشم. پس رفتارهای خوب من تنها معطوف به همان چندساعتی است که در محضر حضرت هستم و بعد آن که به زندگی عادی خود بازمیگردم رویه ی رفتارم مثل سابق است.

حال چه اتفاقی می افتد؟ من مصداق همان جمله ای می شوم که در بالا گفتم: شیعه بودن با گرایش شیعی داشتن متفاوت است.

فردی که امام رضا علیه السلام را حاضر و ناظر بر زندگی خود در هر لحظه میداند قطعاً معرفت آن حضرت آن چنان در قلبش زنده میشود که صفات اخلاقی مثل غرور و تکبر، خودخواهی نه دگر خواهی، حسادت، کینه و بغض و... در وجودش آنقدر ریشه نمی دواند که رفتارهایی از او سر بزند که خلاف محبت و معرفت باشد.

حتماً خوب است هرچند وقت یک بار با خودمان مرور کنیم این جمله ی زیبای امام رضا علیه اسلام را که حضرت در توصیف دهمین صفت از صفات عاقل با تاکید اینطور بیان می دارند که: «احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.» پس فردی که مبتلا به غرور است حتماً این رفتار حاصل تقویت این نگرش و باور بوده و هست که من از بقیه در اموری که مدنظر دارم یا به آن مشغولم بهتر و بالاترم. نمود غرور در بیرون رفتارهایی است که جای پرداختن به آنها در این گفتار نیست.

همان ویژگی بارز شیطان که موجب رانده شدن او پس از سالها عبادت خداوند بزرگ شد که حضور آن در قلب و روح انسان حاکی از جهل اوست. وگرنه هیچ انسان با معرفتی دچار تکبر و غرور نمی شود.

محبت باعث معرفت می شود. محبت اگر واقعی و خالص باشد حتماً زمینه ساز معرفت و گام برداشتن در جهت کسب آن است.

امام رضا علیه السلام را عالم آل محمد نامیده اند چرا که در زمان خود، نقش بارز و برجسته ای برای احیای علوم در بین تمام مردمان آن دوران داشتند. شخصیت علمی و جایگاه و رتبه ی علمی آن حضرت زبانزد خاص و عام است. کافیست نگاهی به مناظره های علمی آن حضرت با مامون عباسی و دیگر خلفا بیندازید. با بررسی رفتارهای آن حضرت با چنین جایگاه بالا و مرتبه ای عظیم نزد خداوند، حتماً معرفت و ارادت قلبی مان به آن حضرت بیشتر خواهد شد . گفتیم معرفت در نتیجه ی عقل حاصل شده است. مگر انسان عاقل چه ویژگی هایی دارد که او را بامعرفت نیز خطاب می کنیم؟ امام رضا علیه السلام عالم آل محمد(ص) در کلام ارزشمند خود به ده ویژگی انسان عاقل اینطور اشاره کرده اند که: عاقل کسی است که این ده ویژگی را داشته باشد:

عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر این که ده خصلت را دارا باشد:

1ـ از او امید خیر باشد

2ـ مردم از بدى او در امان باشند

3ـ خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد

4ـ خیر بسیار خود را اندک شمارد

5ـ هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود

6ـ در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود

7ـ فقر در راه خدایش از توانگرى محبوبتر باشد

8ـ خوارى در راه خدایش از عزّت با دشمنش محبوبتر باشد

9ـ گمنامى را از پرنامى خواهانتر باشد

سپس فرمود: دهمین و چیست دهمین؟ به او گفته شد: چیست؟

فرمود: احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.

اگر خواهان معرفت باشیم حتماً این ده ویژگی را هر روز باخود مرور میکنیم و حتماً مواظبت و مراقبت بیشتری بر باورها، افکار، نگرش ها و کلام خود داریم تا ما هم مصداق تعاریف زیبای معرفت شویم.

مراقب خودتان و قلب تان باشید که نور خداوند در دلهای بیدار و زنده می تابد.